Η ζήλια ανάμεσα στα αδέρφια (Β): Τα πρόσωπα της ζήλιας

1. Η εκπεφρασμένη επιθετικότητα. 

Είναι συνήθης η συμπεριφορά κατά την οποία ο μεγάλος αδερφός επιτίθεται ανοιχτά στο μικρότερο μέλος της οικογένειας: κλωτσιές, μπουνιές, δαγκωματιές, δηλώσεις οργής, μίσους και επιθετικότητας.  Απέναντι σε αυτή την συμπεριφορά, η αντίδραση των γονέων κυμαίνεται μεταξύ δύο άκρων. Κάποιοι τείνουν προς την αμφιβολία: "Δεν το έκανες επίτηδες, έτσι δεν είναι;" Άλλοι είναι αδιάλλακτοι: "Είσαι παλιόπαιδο!" Δημιουργούν τύψεις: "Καλά δεν ντρέπεσαι λιγάκι;" Άλλοι πάλι κάνουν ότι δεν είδαν τίποτα: "Δεν έγινε και τίποτα!". 

Πώς πρέπει να αντιδράσουμε; Πριν απαντήσουμε, ας έρθουμε πρώτα στη θέση του παιδιού. Το παιδί μισεί το μωρό γιατί φοβάται ότι το αγαπάμε περισσότερο απ' ότι εκείνο. Αν φανούμε θυμωμένοι και του συμπεριφερθούμε ψυχρά, γιατί "έτσι θα μάθει ότι κάποια πράγματα δεν πρέπει να τα κάνει", οι φόβοι του θα ενισχυθούν. Αν νιώσει απόρριψη, θα ταραχτεί ακόμα περισσότερο και στην καρδιά του θα θεριέψει η μνησικακία για τον αδερφό ή την αδερφή του. 

Δεν είναι κακό να δείξουμε στο μικρό μας επιδρομέα ότι είμαστε εκνευρισμένοι, με ιδιαίτερη προσοχή ωστόσο πρέπει να του δώσουμε να καταλάβει ότι δεν είναι ο ίδιος κακός, αλλά η συμπεριφορά του, την οποία και μπορεί να αλλάξει. "Ξέρω τι νιώθεις. Θα ήθελες να μην υπάρχει κανένας άλλος και η μαμά και ο μπαμπάς να φροντίζουν μόνο εσένα! Πάντως, για ένα πράγμα μπορείς να είσαι σίγουρος. Εμείς σε αγαπάμε πάντοτε, και τώρα ακόμα περισσότερο και από πριν!" 

2. Η παλινδρόμηση

Με τον ερχομό του νέου μέλους, το μεγαλύτερο αδερφάκι μπορεί να αρχίσει να μιλάει σαν μωρό, να θέλει να πίνει γάλα στο μπιμπερό (ενώ έπινε σε ποτήρι), θέλει να φοράει πάνες ή ακόμα και να πλένεται στο μπανάκι του μωρού. Οι ψυχολόγοι ονομάζουν αυτή τη συμπεριφορά παλινδρόμηση και αποτελεί μία από τις πιο συνηθισμένες αντιδράσεις στη γέννηση ενός αδερφού. Αφού το μωρό συγκεντρώνει όλη τη συμπεριφορά των γονιών "γιατί να μη γίνω και εγώ σαν κι αυτό, και να ασχολούνται και μ' εμένα;" σκέφτεται το μεγαλύτερο παιδί. 

Φράσεις του τύπου "Μα εσύ είσαι πια μεγάλος!", "Κάνεις σαν μωρό!" είναι επιζήμιες, γιατί το μόνο που καταφέρνουν είναι να αυξήσουν την ανασφάλεια του παιδιού. Μιλώντας τους με αυτό τον τρόπο, του καταστρέφουμε το μόνο αμυντικό όπλο που έχουν στη διάθεσή τους. Από αντίδραση, θα συνεχίσουν να εκδηλώνουν ακόμα εντονότερα αυτή τη "μωρουδίστικη" συμπεριφορά. 

Μπορούμε αντίθετα να "μαλώσουμε" το μωρό μεταξύ αστείου και σοβαρού: "Κοίτα σε τι μπελάδες μας βάζεις με το μαμ. Να δούμε πότε θα μάθεις να τα κάνεις στο γιογιό!" Όπως και να'χει, το αφήνουμε ελεύθερο να συμπεριφέρεται όπως το αδερφάκι του. Αργά ή γρήγορα θα καταλάβει ότι το να είσαι μικρός δεν είναι και τόσο βολικό και θα αρχίσει και πάλι να συμπεριφέρεται φυσιολογικά. 

3. Οι εκρήξεις θυμού 

Είναι μία από τις πιο συνηθισμένες και άμεσες εκδηλώσεις ζήλιας. Παιδιά που τσιρίζουν, χτυπιούνται στο πάτωμα, δαγκώνουν όποιον τα πλησιάζει και γενικά απαιτούν την προσοχή μας με έναν κραυγαλέο συνήθως τρόπο. Η βασική αιτία κάθε βίαιης συμπεριφοράς είναι η ιδέα ότι δε μας αγαπούν. Ο αποτελεσματικότερος τρόπος για να καλμάρουμε το θυμό των παιδιών που ζηλεύουν είναι να γίνουμε οπαδοί τους, να τους δείξουμε ότι είμαστε με το μέρος τους, εμποδίζοντάς τα παράλληλα να κάνουν κακό στον εαυτό τους ή σε άλλους. Για να σταματήσουμε αυτό το φαύλο κύκλο εκβιασμών και θυμού, ας προσπαθήσουμε να επιβληθούμε στον εύλογο εκνευρισμό μας, έχοντας κατά νου ότι πρόκειται για μία έκκληση για βοήθεια από μέρους του παιδιού. Ας του δείξουμε ότι κατανοούμε τους λόγους για τους οποίους οργίζεται και ας του εξηγήσουμε ήρεμα ότι παρόλ' αυτά δεν του επιτρέπουμε να εκφράζει το θυμό του με αυτό τον τρόπο. Τέλος, ας προσπαθήσουμε να αρνηθούμε την πρόκληση: αν θέλει επιπλέον χάδια, να μην τα τσιγκουνευτούμε. 

4. Η αποπνικτική αγάπη 

Κάποιες φορές, η ζήλια του μεγαλύτερου παιδιού καλύπτεται πίσω από μία μάσκα υπερβολικής ανησυχίας και ενδιαφέροντος για τον "αντίπαλο". Οι γονείς χαίρονται: "Κοίτα πόσο πολύ αγαπά το αδερφάκι του! Δεν το ζηλεύει ποτέ!" Έτσι νομίζουν. Δεν πρέπει να τρέφουμε αυταπάτες. Είναι βέβαια θετικό ότι το παιδί εκφράζει την αγάπη του για τον αδερφό του, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι δεν υποφέρει από ζήλια. Αντιθέτως, το να είναι ιδιαίτερα περιποιητικό προς τον αδερφό του είναι ένας διαφορετικός τρόπος για να καταπολεμήσει την ανησυχία του.

Πολλές φορές η ζήλια παραμένει για μήνες υπολανθάνουσα και εκδηλώνεται απότομα και με σφοδρότητα όταν το μωρό κινείται αυτόνομα ή κάνει τα πρώτα του βήματα. Την πρώτη φορά που το μικρότερο παιδί παραμονεύει ένα από τα παιχνίδια του μεγάλου αδερφού και το "αρπάζει", η καταπιεσμένη ανταγωνιστικότητα εκρήγνυται σαν ωρολογιακή βόλτα. Ο μεγάλος συνειδητοποιεί ότι ο αντίπαλος εισχωρεί στα εδάφη του και αποφασίζει να τα υπερασπιστεί πάση θυσία. 

5. Οι προσβολές 

Το μεγαλύτερο παιδί, ενώ ζηλεύει την προσοχή που συγκεντρώνει πάνω του το μικρότερο, προσπαθεί να παρηγορηθεί προσβάλλοντάς το και υποτιμώντας το. Μπροστά σε αυτή τη φαινομενικά ακίνδυνη συμπεριφορά οφείλουμε να εναντιωθούμε με επιμονή και γλυκύτητα. Αν επιτρέψουμε στο μεγαλύτερο παιδί να φέρεται άσχημα στο μικρότερο -που λέμε ότι αγαπάμε τόσο- ίσως κάποτε επιτρέψουμε και στο μικρότερο ή και σε οποιοδήποτε άλλο να συμπεριφερθεί με τον ίδιο τρόπο στο μεγαλύτερο. Αυτή η σκέψη σίγουρα δεν το εφησυχάζει. 

Αυτό στο οποίο αποσκοπούμε είναι να του δημιουργήσουμε μία εσωτερική φωνή που να του λέει: "Αυτό είναι σωστό, αυτό όχι". Με άλλα λόγια, το παιδί θα μάθει να σέβεται τις ανάγκες των άλλων αν εμείς οι ίδιοι του φερόμαστε με τον ανάλογο τρόπο. Είναι λοιπόν σημαντικό να μάθει το παιδί πόσο προσβάλλουν και πληγώνουν τον άλλο συγκεκριμένες εκφράσεις. Για να το πετύχουμε αυτό, επιλέγουμε κάποια στιγμή που θα είμαστε μόνοι για να του μιλήσουμε με ηρεμία και να αποφύγουμε έτσι ταπεινωτικές σκηνές δημόσια. "Δεν μου αρέσει ούτε εσύ ούτε κανένας άλλος να αποκαλεί "βλαμμένο" κάποιο από τα παιδιά μου". Στο τέλος, το διαβεβαιώνουμε ότι το αγαπάμε, ότι δεν είναι το ίδιο που μας ενοχλεί αλλά οι κουβέντες του, κι αυτές μπορεί να τις αλλάξει. 

(Από το βιβλίο "Παιδιά που ζηλεύουν", Νεσια Λανιάντο)

Η ζήλια ανάμεσα στα αδέρφια (Α): αιτίες & θετικές επιδράσεις

Είναι αναρίθμητες οι αφορμές εξαιτίας των οποίων μπορεί να ξεσπάσει καυγάς ανάμεσα στ' αδέρφια. Αρκεί απλώς και μόνο το ένα παιδί να αρπάξει βίαια ένα παιχνίδι του αδερφού του, να τον σπρώξει κατά λάθος ή να τον πειράξει χωρίς να σκεφτεί ότι έτσι διακυβεύεται ένα "σημαντικό" παιχνίδι. Που οφείλεται αυτή η απόλυτη, ασυγκράτητη και παράλογη ζήλια; Στην επιθυμία κάθε παιδιού να έχει την αποκλειστική αγάπη των γονιών του. Οι γονείς παρέχουν στο παιδί τα πάντα. Όχι μόνο τροφή και προστασία, αλλά και αφηρημένες έννοιες, όπως είναι η συνείδηση του εαυτού του, της αξίας του, της μοναδικότητάς του. Η παρείσδυση ενός αδερφού απειλεί αυτή την αποκλειστικότητα και το παιδί την ερμηνεύει ως λιγότερο χρόνο με τους γονείς του, λιγότερη προσοχή, λιγότερα χάδια, ίσως και λιγότερα δώρα. 
Υπάρχουν όμως και βαθύτερα αίτια. Στο βάθος της ψυχής του παιδιού υπεισέρχεται η βασανιστική αμφιβολία, που δύσκολα εκφράζεται κατά τρόπο σαφή, αλλά αυτό δε σημαίνει και ότι δεν υπάρχει: "Δεν είναι άραγε πιθανό αυτός ο εισβολέας που μου αφαιρεί τόσα προνόμια, που τον αγαπούν τρελά, όπως λένε ότι αγαπούν εμένα, που τον πνίγουν στα χάδια, που μονοπωλεί το ενδιαφέρον τους..., δεν είναι λοιπόν πιθανό αυτός ο ανυπόφορος αντίπαλος να αξίζει γι' αυτούς περισσότερο από μένα και αργά ή γρήγορα να κλέψει τη θέση μου;" Φαντασίες που στους γονείς φαίνονται παράλογες, μα για το παιδί είναι πραγματικές. Γι' αυτό και αγωνίζεται με πάθος και παραλογισμό να κατακτήσει όλους τους χώρους, για να έχει δικά του όλα τα παιχνίδια, για να εξασφαλίσει για τον εαυτό του όλο το φαγητό, όλη την αγάπη, όλο το χώρο και να αφανίσει, αν αυτό είναι εφικτό, το σφετεριστή. 
Η ζήλια όμως είναι ένα αίσθημα όμορφο και υγιές. Γεννιέται από την αγάπη. Αν τα παιδιά ήταν ανίκανα να αγαπήσουν, δε θα ζήλευαν κιόλας. Η ζήλια δεν πρέπει να καταπιέζεται. Το να νιώθει το παιδί ζήλια απέναντι στο αδερφάκι του, να μπορεί να την εκφράζει για να την ξεπεράσει είναι ένας υποχρεωτικός σταθμός στην ανάπτυξή του, αποκαλύπτει την ικανότητά του να αγαπά, εμπλουτίζει τον εσωτερικό του κόσμο και του δίνει υπόσταση. 
Παρά λοιπόν τα "βάσανα" της ζήλιας, η αξία ενός αδερφού αποτελεί θεμελιώδη σταθμό στην ψυχολογική ωρίμανση του παιδιού, που μέχρι εκείνη τη στιγμή, όντας μοναχοπαίδι, κατείχε μία θέση προνομιακή αλλά και μοναχική. 
Ποιες είναι οι θετικές επιδράσεις που συνεπάγεται η "εισβολή" ενός δεύτερου παιδιού μέσα στην οικογένεια: 

• Το μεγαλύτερο παιδί υπερβαίνει το συμβιωτικό δεσμό του με τη μητέρα. Ο όρος συμβίωση χαρακτηρίζει εδώ τη σχέση αποκλειστικότητας που συνδέει το παιδί κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του με τη μητέρα, η οποία είναι πάντα στη διάθεσή του. Η αποκλειστικότητα αυτή χάνεται με τη γέννηση του αδερφού του. Τώρα πρέπει να μάθει να περιχαρακώνει το χώρο του, να μοιράζεται με κάποιον άλλο την αγάπη των γονιών του. Υποχρεώνεται σε ένα ποιοτικό βήμα: να περάσει από την ατομική σχέση με τους γονείς στις κοινωνικές σχέσεις με την οικογένεια. 
• Αναγκάζεται να αναζητήσει στρατηγικές να ξεπεράσει τη ζήλια του. Ο πόνος που του δημιουργείται από την αναγκαιότητα να μοιράζεται τη μαμά του με έναν ανταγωνιστή ωθεί το παιδί να αναζητήσει στρατηγικές που θα του εξασφαλίσουν την αποδοχή της. Αναγκάζεται να υπερβεί τον εγωκεντρισμό του: ενδιαφέρεται για τον αδερφό του, μαθαίνει να αναβάλλει την άμεση ικανοποίηση των επιθυμιών του, υιοθετεί μία στάση υπευθυνότητας και συνεργασίας. 
• Διαπιστώνει ότι δεν έχει χάσει την αγάπη των γονιών του. Το παιδί ανακαλύπτει ότι παρά τους παράλογους φόβους του, παρά τον ανταγωνισμό προς το αδερφάκι του και παρά τις ζηλοτυπίες του, η αγάπη των γονιών του παραμένει αναλλοίωτη. 

(Από το βιβλίο "Παιδιά που ζηλεύουν", Νεσια Λανιάντο)