Μαμά, που είναι ο παππούς;

Τι είναι ο θάνατος;

Ο θάνατος είναι κομμάτι της ζωής και η ζωή είναι κομμάτι της πορείας προς το θάνατο. Αναμφισβήτητα, όλοι έχουμε νιώσει ή θα νιώσουμε κάποια στιγμή στη ζωή μας το θάνατο και την απώλεια αγαπημένων μας προσώπων. Ο πόνος είναι ένα σημάδι που δείχνει πως η εμπειρία που ζούμε είναι μία δοκιμασία, είναι ένα κατώφλι το οποίο πρέπει να περάσουμε προκειμένου να ωριμάσουμε. Ο πόνος αυτός είναι η άμυνά μας, η προσπάθειά μας να διατηρήσουμε ζωντανή την εικόνα του άλλου, προκειμένου να αναπληρώσουμε την πραγματική απουσία του.

Τι γίνεται όμως όταν πεθαίνει κάποιος δικός μας άνθρωπος και πρέπει να ενημερώσουμε τα παιδιά μας για την απώλεια του παππού ή της γιαγιάς του;

Είναι σημαντικό να δώσουμε στα παιδιά να καταλάβουν ότι ο θάνατος είναι μέρος της ζωής του ανθρώπου, χωρίς όμως να τα τρομοκρατήσουμε ή να τα αφήσουμε να φαντάζονται πράγματα με το μυαλό τους. Οι ασαφείς ή, ακόμα χειρότερα, οι καθόλου εξηγήσεις μπερδεύουν το παιδί και δημιουργούν γύρω από το θάνατο ένα πέπλο μυστηρίου. Δώστε του τις εξηγήσεις που αρμόζουν στην ηλικία του, προειδοποιήστε το για τον επικείμενο θάνατο και ενημερώστε το για το γεγονός της απώλειας. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται και τις παραμικρές κινήσεις ή αλλαγές στη συμπεριφορά και τα συναισθήματα των γονέων και των στενών συγγενών τους, οπότε θα ήταν μάταιο να προσπαθήσετε να κρύψετε κάτι τόσο μεγάλο και σημαντικό ή να πείτε ψέματα. Από την άλλη, τα παιδιά δεν χρειάζονται πάρα πολλές πληροφορίες ούτε μία ενδελεχή ενημέρωση μια κι έξω. Αφήστε τα να σας οδηγήσουν αυτά με τις ερωτήσεις τους. Το μόνο που έχετε να κάνετε είναι να δημιουργήσετε ένα κλίμα ανοικτό και δεκτικό στις απορίες και τη συζήτηση σχετικά με το θάνατο και την απώλεια. Διαβεβαιώστε το ότι θα είστε δίπλα του όποτε χρειαστεί να ρωτήσει κάτι.

Πώς να φερθούμε εμείς μπροστά του;

Το παιδί ακολουθεί τη συμπεριφορά των γονέων και κάθε σας κίνηση είναι γι’ αυτό ένα παράδειγμα προς μίμηση. Μπορείτε να εκφράσετε τη θλίψη σας μπροστά στο παιδί, ακόμα και να κλάψετε. Έτσι, θα δείξετε σε αυτό ότι δεν θα πρέπει να ντρέπεται ή να φοβάται για κάποιο συναίσθημά του, αφού όλα είναι αποδεκτά μέσα στην οικογένειά σας. Μην καταφύγετε όμως σε δραματικές εκφράσεις, καθώς σε αυτή την περίπτωση θα φέρετε το παιδί σε αμηχανία, αφού θα νιώθει ότι δεν μπορεί να σας ηρεμήσει ή να σας βοηθήσει με κάποιο τρόπο. Μιλήστε του γι΄αυτό που νιώθετε και εξηγήστε του ότι σε παρόμοιες καταστάσεις είναι φυσιολογικό οι άνθρωποι να στεναχωριούνται, ότι χρειάζεται λίγος χρόνος για να μπορέσουν να συνειδητοποιήσουν την απώλεια και να συνηθίσουν ότι ο άνθρωπός τους δεν θα είναι πια μαζί τους. Μην προσπεράσετε αυτό το σπουδαίο μάθημα για τα παιδιά, μην αρνηθείτε τα συναισθήματά σας και μην προσπαθήσετε να τα μετατρέψετε σε κάτι άλλο ή να τα εκλογικεύσετε. Δεν πρόκειται να διώξει αυτό που νιώθει από μέσα του. Τα παιδιά θέλουν να μάθουν από σας πώς να χειρίζονται τα αρνητικά συναισθήματά τους, έτσι ώστε να φερθούν ανάλογα και στο μέλλον σε παρόμοιες καταστάσεις, όπως ένα χωρισμός, μία αλλαγή δουλειάς, η απώλεια ενός σημαντικού προσώπου. Πρέπει να εξοικειωθούν με την απώλεια και να μάθουν πώς να την αντιμετωπίζουν. Επιτρέψτε τους λοιπόν να συγκινηθούν ελεύθερα και να σας μιλήσουν γι’ αυτό που τους πονάει περισσότερο.

Πώς να μιλήσουμε για τα συναισθήματα;

Εξηγείστε του ότι μπορεί να μην υπάρχει πια το αγαπημένο τους πρόσωπο κοντά τους ως φυσική παρουσία, αλλά υπάρχει μέσα στο μυαλό, την καρδιά τους και την ψυχή τους, ως αναμνήσεις, ως λόγια και ως σκέψη. Ναι, μιλήστε τους για την ψυχή. Τα παιδιά είναι σε θέση να αρχίζουν να εξοικειώνονται με τον εσωτερικό τους κόσμο και να τον εμπλουτίζουν σιγά σιγά. Μπορεί να μην μπορεί να εκφράσει αυτό που νιώθει με λόγια, αλλά ανακαλύψτε τις λέξεις πίσω από τις πράξεις του. Δείτε τι εικόνες αναπαριστά στις ζωγραφιές του και συζητήστε γιατί επέλεξε αυτά τα χρώματα, αυτά τα πρόσωπα και αυτά τα σχέδια. Ακούστε τις φανταστικές συζητήσεις που κάνει με τα παιχνίδια και τις κούκλες του και ρωτήστε το για κάποια σημεία που σας φαίνονται ως καλυμμένα συναισθήματα. Συνήθως, το παιδί επιλέγει να μιλήσει σε τρίτο πρόσωπο για τις δικές του σκέψεις και τα δικά του συναισθήματα, π.χ. «ο αρκούδος μου δεν μπορεί να κοιμηθεί σήμερα γιατί πονάει». Αφήστε το να εκφραστεί και ανοίξτε όλες τις διόδους επικοινωνίας μαζί του. Ανοίξτε την αγκαλιά του και παρηγορείστε το.

Όσον αφορά τα πρακτικά ζητήματα (νοσοκομείο, κηδεία, καθημερινότητα), τι κάνουμε;

Προτού πάρετε μαζί σας το παιδί στο νοσοκομείο ή στην κηδεία του αγαπημένου του προσώπου, θα πρέπει να λάβετε υπόψη σας την ηλικία του και το νοητικό του επίπεδο. Βεβαιωθείτε ότι έχει καταλάβει τι πρόκειται να αντικρύσει, με κάθε λεπτομέρεια, έτσι ώστε να μη φοβηθεί και να μην τρομάξει. Εάν νιώσετε ότι είναι μπερδεμένο και ότι δεν είναι έτοιμο να αντιμετωπίσει μία τέτοια κατάσταση, πείτε του ότι θα πάτε μαζί κάποια στιγμή να αποχαιρετήσετε τον παππού ή τη γιαγιά του. Είναι σημαντικό να πει και αυτό ένα τελευταίο αντίο στο αγαπημένο του πρόσωπο, έτσι ώστε να φύγει από μέσα του το βάρος ή ενοχή που έχει. Αν πάλι σας ακολουθήσει, βεβαιωθείτε ότι είναι πάντα κάποιος δίπλα του να το κρατάει και να το αγκαλιάζει, αλλά και να του εξηγεί οποιαδήποτε απορία του δημιουργηθεί. Ένα θέαμα με ένα άψυχο σώμα και πολλούς ανθρώπους να κλαίνε γύρω του είναι σίγουρα κάτι που θα του δημιουργήσει πολλά ερωτηματικά.

Οι ημέρες που θα ακολουθήσουν θα είναι δύσκολες για εσάς, αλλά τα παιδιά επανέρχονται γρήγορα όταν επιστρέψουν τα ίδια στη ρουτίνα τους. Τα παιδιά αγαπούν τη ρουτίνα, τις καθημερινές υποχρεώσεις και τα όρια, οπότε αφήστε τα να βρούνε ξανά τους γνωστούς τους ρυθμούς και βεβαιώστε τα ότι όποτε το επιθυμήσουν θα είστε εκεί για να συζητήσετε ό,τι θέλει.

Ποιο μήνυμα πρέπει να περάσουμε στο παιδί από όλο αυτό;

Ο θάνατος και το χρονικό διάστημα που περιβάλλει αυτό το γεγονός στη ζωή μας είναι μία περίοδος όπου μας δίνεται η ευκαιρία να αναλογιστούμε πολλά πράγματα: να ευγνωμονήσουμε τη ζωή που ζήσαμε πλάι σε αυτό τον άνθρωπο, να διαφυλάξουμε τις μοναδικές στιγμές που περάσαμε μαζί του ως κομμάτι του παρελθόντος μας, να αναγνωρίσουμε τα λάθη μας και τις ενοχές μας και να δώσουμε μία ευκαιρία στον εαυτό μας να επανορθώσει με τους ανθρώπους που έχει τώρα δίπλα του. Άλλωστε, ο θάνατος πονάει τόσο γιατί μας δείχνει τη σημασία των ανθρώπινων σχέσεων στη ζωή μας κι έτσι μας ωθεί στη δημιουργία νέων σχέσεων και στην ενδυνάμωση των παλιών.