Σκέφτεστε κάποιον άλλο άντρα ενώ είστε στην αγκαλιά του συζύγου σας;
Ας μην κρυβόμαστε. Όλοι μερικές φορές νιώθουμε αρνητικά συναισθήματα τα οποία δεν εξομολογούμαστε σε κανέναν. Σύμφωνα με τους ψυχολόγους, δεν είμαστε έτοιμοι να αποδεχτούμε την σκοτεινή μας πλευρά, γι' αυτό και θάβουμε τις αρνητικές μας σκέψεις στα κατάβαθα του μυαλού μας. Ο ειδικός επί των ανθρωπίνων σχέσεων Στιβ Ντακ αναφέρει ότι τα θετικά συναισθήματα μας ωθούν να νιώθουμε ικανοί, ενώ τα αρνητικά συναισθήματα μάς κάνουν να αισθανόμαστε ανεπαρκείς για τους άλλους. Όλα όσα λέμε και κάνουμε αποτελούν συνάρτηση τόσο των ηθικών μας αξιών όσο κι εκείνων που πιστεύουμε ότι οι άλλοι περιμένουν από εμάς. Εντούτοις, σε περιπτώσεις μεγάλων συναισθηματικών κρίσεων ενεργοποιούνται αυτόματοι μηχανισμοί και οι αντιδράσεις μας φέρνουν στο φως άγνωστες πτυχές του χαρακτήρα μας, σκέψεις και συναισθήματα που θεωρούμε αρνητικά και ντρεπόμαστε να τα εκφράσουμε.
1. Το δικό σου γκαζόν είναι πιο πράσινο...
Η ζήλια είναι κατεξοχήν προϊόν αρνητικών σκέψεων. Αν κάποιος παραδεχτεί ότι ζηλεύει, σημαίνει ότι αμέσως δηλώνει τρία πράγματα: "Νιώθω κατώτερος. Θα μπορούσα να γίνω εχθρικός αν πετύχαινες. Θα σου έκανα ακόμα και κακό." Τέτοιες συμπεριφορές δεν είναι κοινωνικά αποδεκτές, γι' αυτό η ζήλια καταδικάζεται από όλους. Οι ενοχές πολλαπλασιάζονται όταν ζηλεύουμε το φίλο ή τον αδερφό και όχι κάποιον ξένο. Πρόκειται για αμφιθυμία που συνδέεται με τους μηχανισμούς της ζήλιας. Οι ειδικοί διέκριναν πέντε τύπους: την κτητική, της αποκλειστικότητας, την ανταγωνιστική, την εγωκεντρική και την τρομαγμένη. Η εγωκεντρική ζήλια εκρήγνυται όταν συγκρίνουμε τον εαυτό μας μ' ένα πρόσωπο που υπερέχει σε κάποιον τομέα που μας ενδιαφέρει. Αυτό συμβαίνει συνήθως με ανθρώπους του περιβάλλοντός μας, οι οποίοι πιστεύουμε ότι μπορούν να συγκριθούν μαζί μας. Για παράδειγμα, μία γυναίκα ζηλεύει μία ωραία γειτόνισσα ή κάποια συνάδελφό της, όχι όμως τη Μις Κόσμος. Παρόμοια είναι και η ζήλια που αναπτύσσεται μεταξύ των αδερφών, αφού την επιτυχία τους την εκλαμβάνουμε ως διπλή δική μας αποτυχία. Ντρεπόμαστε για το αίσθημα κατωτερότητας που αναπτύσσεται μέσα μας καθώς, σύμφωνα με τις ηθικές μας αρχές, οφείλουμε να χαιρόμαστε με τις επιτυχίες των αγαπημένων μας. Οι συγκρίσεις μεταξύ αδερφών είναι επώδυνες όταν αφορούν σε τομείς κοινού ενδιαφέροντος. Όταν πρόκειται για αδιάφορο πεδίο του ενός από τους δύο, τότε νιώθουμε υπερηφάνεια.
2. Μία σου και μία μου!
Η χαρά για τη δυστυχία των άλλων είναι το αντίθετο της αλληλεγγύης. Αρκετοί ικανοποιούνται όταν καταστρέφεται η λαμπρή καριέρα ενός συναδέλφου ή όταν χάνει η αντίπαλη ποδοσφαιρική ομάδα. Γινόμαστε θεατές του πόνου των άλλων χωρίς να νιώθουμε υπεύθυνοι γι' αυτόν, γιατί η ζημιά έγινε χωρίς τη δική μας επέμβαση. Ωστόσο μπορεί να χαρούμε αν συμβεί κάτι κακό σε ανθρώπους με τους οποίους στο παρελθόν είχαμε βρεθεί σε αντιπαράθεση και βγήκαμε χαμένοι. Εκλαμβάνουμε δηλαδή την ατυχία του άλλου ως παράγοντα που επαναφέρει την ισορροπία στη σχέση μας. Ο Αμερικανός ψυχολόγος Ρίτσαρντ Σμιθ επισημαίνει ότι νιώθουμε μοχθηρία απέναντι σε άτομα που ζηλεύουμε. Για να το αποδείξει, πραγματοποίησε ένα πείραμα. Σε μια ομάδα ανθρώπων έκανε προβολή ενός βίντεο με την ίδια ιστορία και δύο πρωταγωνιστές: ένα μέτριο παιδί κι ένα άλλο γεννημένο νικητή, λαμπερό και ταλαντούχο. Και οι δυο τους αναγκάστηκαν να κόψουν τις σπουδές τους. Όπως αποδείχτηκε, η κακή τύχη του παιδιού-νικητή προκάλεσε ικανοποίηση στους θεατές. Με ικανοποίηση αντιμετωπίζεται και η ήττα του πολιτικού αντιπάλου ή της αντίπαλης ομάδας. Ερευνητές που μελέτησαν τους ψυχολογικούς μηχανισμούς που αναπτύσσει ο ποδοσφαιρικός φανατισμός, παρατήρησαν τη συμπεριφορά σπουδαστών στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ. Οι Ολλανδοί φοιτητές ένιωσαν ικανοποίηση όταν η Γερμανία αποκλείστηκε στο Μουντιάλ του 1998, παρότι η εξέλιξη δε βελτίωσε τη θέση της Εθνικής Ομάδας τους. Στις περισσότερες περιπτώσεις η χαιρεκακία εκδηλώνεται όταν εμπλέκονται προσωπικά οφέλη. Παλαιότερες ήττες των Ολλανδών στην ποδηλασία δημιούργησαν αίσθημα κατωτερότητας στους φιλάθλους, οι οποίοι ένιωσαν ότι δικαιώθηκαν με τον αποκλεισμό των Γερμανών στο ποδόσφαιρο.
3. Φανταστικά παραστρατήματα
Σκεφτόμαστε την κοπέλα που συναντήσαμε στο μπαρ, έναν ηθοποιό, έναν πρώην φίλο... Δύσκολο να το παραδεχτούμε, αλλά σχεδόν όλοι, τουλάχιστον με το μυαλό, έχουμε προδώσει το σύντροφό μας. Σύμφωνα με έρευνα του Πανεπιστημίου του Βερμόντ, στις ΗΠΑ, το 98% των αντρών και το 80% των γυναικών σκέφτονται σεξουαλικά κάποιον τρίτο. Στο 34% των περιπτώσεων, οι γυναίκες σκέφτονται πρώην συντρόφους τους, ενώ μόλις το 22% των αντρών τρέφει "πιπεράτες" σκέψεις για τις δικές τους πρώην. Τόσο οι γυναίκες όσο και οι άντρες, σχεδόν ποτέ δεν εκδηλώνουν τις μύχιες σκέψεις τους, οι οποίες τους δημιουργούν ενοχικά συναισθήματα, ντροπή και φοβίες. Κι αυτό γιατί νιώθουν ότι προδίδουν τις ηθικές τους αξίες ή ότι προσβάλλουν τη σχέση με το σύντροφό τους. Αν για τον άντρα η φαντασίωση ότι έχει πολλές γυναίκες τονώνει την ταυτότητά του, για τη γυναίκα η σκέψη ενός πρώην που η λήθη τον έχει απαλλάξει από τα ελαττώματα είναι πιο επίπονη. Και τα δύο φύλα πάντως αμφιβάλλουν για τα συναισθήματα που τρέφουν προς το σύντροφό τους και προσπαθούν να ανακαλύψουν τι δεν πάει καλά.
4. Κατά βάθος ρατσιστές;
Τα φαινόμενα απατούν, κατά γενική παραδοχή. Ωστόσο, έχουμε την τάση να κρίνουμε αρνητικά κάποιον με ιδιαίτερο στυλ ή κάποιον που φοράει σκισμένα ρούχα. Από την άλλη, θεωρούμε φιλικό εκείνον που μας μοιάζει και εχθρικό κάποιον πολύ διαφορετικό από εμάς. Το γεγονός ότι υπερεκτιμούμε τις ομοιότητες, συνεπάγεται ότι αξιολογούμε αρνητικά κάποιον διαφορετικό. Μ' αυτό τον τρόπο δημιουργούνται προκαταλήψεις οι οποίες είναι αντίθετες προς τις ηθικές μας αξίες. Για παράδειγμα, ελάχιστα άτομα δηλώνουν ότι έχουν πρόβλημα με τους ομοφυλόφιλους και οι περισσότεροι συμφωνούν ότι δεν πρέπει να γίνονται διακρίσεις εις βάρος τους. Όταν όμως συναντήσουν έναν ομοφυλόφιλο νιώθουν αμηχανία, που εκφράζεται από την απόσταση που κρατούν απέναντί τους κι από τη στάση του σώματός τους - γέρνουν τον κορμό προς τα πίσω και σταυρώνουν τα χέρια. Σε ακραίες περιπτώσεις, μερικοί άνθρωποι τρέφουν αρνητικές σκέψεις και συναισθήματα απέναντι σε μειονότητες ή εθνικές ομάδες. Ο ρατσισμός, ο φόβος, το μίσος και η έλλειψη αλληλεγγύης προς συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες ενός πληθυσμού εκφράζουν πολιτισμικό έλλειμμα και δεν αρμόζουν στην ηθική των σύγχρονων κοινωνιών. Επομένως τέτοιες σκέψεις δεν εκφράζονται δημοσίως. Ωστόσο κατά καιρούς, ειδικά σε περιόδους κρίσεων, εμφανίζονται πολιτικά κόμματα που εκφράζουν μία ηθική οπισθοδρόμηση προβάλλοντας τέτοιες αντιλήψεις δημοσίως, στην προσπάθειά τους να τις νομιμοποιήσουν.
5. Τι βάρος η οικογένεια!
"Θα γυρίσω αργά - έχω πολλή δουλειά". Για κάποιους η φράση αυτή είναι μόνιμη δικαιολογία για να αποφύγουν τις οικογενειακές υποχρεώσεις. Αντιμετωπίζουν την οικογένεια σαν ένα βάρος που διαρκώς μεγαλώνει καθώς αυξάνονται οι ανάγκες των παιδιών ή οι απαιτήσεις της συντρόφου. Στην περίπτωσή τους η δουλειά στο γραφείο αποδεικνύεται πιο ευχάριστη από τη ζωή στο σπίτι. Έτσι προτιμούν να περνούν περισσότερο χρόνο στο χώρο εργασίας, χωρίς να το ομολογούν ποτέ στην οικογένεια για να μην προκαλούν καυγάδες.
6. Το αγαπημένο παιδί
Ο βασιλιάς Ληρ, ήρωας του Σαίξπηρ, μοίρασε το βασίλειό του στις δύο από τις τρεις κόρες του. Την τρίτη, που ήταν η πιο νέα και πιο αγαπητή, την αποκλήρωσε γιατί δεν τον κολάκευε όπως οι αδερφές της. Πολλοί είναι οι γονείς που προτιμούν κάποια από τα παιδιά τους, λίγοι όμως το παραδέχονται. Οι διακρίσεις απευθύνονται πάντα προς το πιο αδύναμο παιδί ή εκείνο με τα περισσότερα προβλήματα. Κάποιοι, πάλι, έχουν αδυναμία, στο Βενιαμίν της οικογένειας, στο αγόρι, στο κορίτσι, ή σε όποιο τους μοιάζει. Με βάση την κοινωνική επιταγή, πρέπει να αγαπάμε εξίσου όλα τα παιδιά και να τους συμπεριφερόμαστε με τον ίδιο τρόπο. Γνωρίζουμε ότι αυτός ο κανόνας πρέπει να τηρείται αυστηρά για να είμαστε σωστοί γονείς. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στους δασκάλους, οι οποίοι μπορεί να ξεχωρίζουν κάποιο μαθητή, πράγμα που έρχεται σε αντίθεση με την αρχή ότι πρέπει να συμπεριφέρονται με τον ίδιο τρόπο σε όλους τους μαθητές.
7. Όχι μόνο πόνος
Μια από τις σκέψεις - "ταμπού" είναι να εύχεται κάποιος το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου επειδή δεν μπορεί να αντέξει το βάρος μίας μακρόχρονης και οδυνηρής ασθένειας. Πρόκειται για βασανιστικές καταστάσεις, γι' αυτό οι συγγενείς θέλουν να επιστρέψουν στην κανονική τους ζωή. Δεν παραδέχονται ότι επιθυμούν να τελειώσουν όλα σύντομα. Αντίθετα, μετά το θάνατο εξομολογούνται ότι εκτός από πόνο νιώθουν και κάποια ανακούφιση. Οι σημερινές κοινωνίες είναι ανεκτικές ως προς τις σκέψεις που αφορούν στην προσωπική μας ευημερία, ακόμα και κατά τη διάρκεια του πένθους. Υπάρχει ταυτόχρονα η τάση να υπογραμμίζουμε ότι ήταν λύτρωση και για τον αποθανόντα, επισήμανση με μία δόση υποκρισίας. Δεν είναι εύκολο να παραδεχτούμε ότι ένας θάνατος μπορεί να προκαλέσει εκτός από πόνο κι άλλα συναισθήματα. Όποιος, προς έκπληξή του, νιώθει ανακούφιση, ντρέπεται και αισθάνεται εγωιστής.
Προτιμότερη η σιωπή;
Είμαστε στ' αλήθεια κακοί; Ασφαλώς όχι. Όταν κάνουμε τέτοιες σκέψεις βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τις αρχές και τις αξίες μας, γι' αυτό είναι φυσικό να τις κρατάμε κρυφές. Δεν παραδεχόμαστε ότι ζηλεύουμε, γιατί κάτι τέτοιο δε θα ήταν αποδεκτό από τους άλλους. Οι ερωτικές φαντασιώσεις είναι αφροδισιακές, αλλά δεν τις πραγματοποιούμε ειδικά όταν το πρόσωπο που σκεφτόμαστε δεν είναι ο σύντροφός μας. Αν αποκαλύπταμε αυτές τις μύχιες σκέψεις, ο σύντροφός μας πιθανόν θα τις εκλάμβανε ως πραγματική απιστία. Το ίδιο συμβαίνει και με τις σκέψεις περί ρατσισμού ή για το μίσος απέναντι σε κάποιες μειονοτικές ομάδες - είναι μη αποδεκτές, βάσει των ηθικών κανόνων της κοινωνίας μας. Είναι προτιμότερο λοιπόν να μην τις εκφράζουμε, για να μην αποκτήσουν ουσιαστική υπόσταση.
(Από άρθρο του περιοδικού Focus, 2005)
